Concurrentierecht: de wachter van eerlijke marktwerking

In een tijd waarin techgiganten continenten domineren en fusiegolven hele sectoren hertekenen, is concurrentierecht relevanter dan ooit. Dit rechtsgebied vormt de ruggengraat van onze vrije markteconomie: het voorkomt dat bedrijven hun macht misbruiken, beschermt consumenten tegen kartelvorming en zorgt dat innovatie een kans krijgt. Van Brusselse boardrooms tot Nederlandse rechtszalen, van aanbestedingsprocedures tot antitrustonderzoeken – concurrentierecht raakt aan de kern van hoe onze economie functioneert.

De uitdagingen zijn immens. Marktconcentratie neemt wereldwijd toe, platformeconomieën creëren nieuwe monopolies, en de grenzen tussen nationale en Europese jurisdicties vervagen. Tegelijkertijd roept de digitale revolutie fundamentele vragen op: hoe beoordeel je marktmacht als diensten 'gratis' zijn? Wanneer is een fusie een bedreiging voor de mededinging? En hoe bescherm je startups tegen de verdrukking van gevestigde spelers?

De Europese dimensie: van verdragen tot handhaving

Het hart van het Europese concurrentierecht klopt in Brussel, maar de impact ervan reikt veel verder. De artikelen 101 en 102 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU) verbieden kartels en misbruik van machtspositie. Deze bepalingen zijn niet zomaar abstracte juridische constructies – ze vormen de fundamenten waarop de interne markt rust.

Wat het Europese systeem bijzonder maakt, is de gelaagde handhaving. Zowel de Europese Commissie als nationale mededingingsautoriteiten zoals de ACM kunnen optreden. Deze parallelle bevoegdheden creëren een dynamisch speelveld waarin bedrijven zowel met Europese als nationale regels rekening moeten houden.

De opkomst van Big Tech: nieuwe monopolies in digitaal gewaad

Traditionele mededingingsinstrumenten zijn ontwikkeld in een wereld van fabrieken en fysieke distributie. Maar hoe beoordeel je marktmacht als een platform 'gratis' diensten aanbiedt en zijn werkelijke valuta gebruikersdata is? Dit dilemma staat centraal in de hedendaagse concurrentiediscussie.

Techgiganten hebben slotgrachten gegraven die nauwelijks te doorbreken zijn: netwerkeffecten die elke nieuwe gebruiker waardevoller maken, toegang tot bergen data die concurrenten niet kunnen evenaren, en ecosystemen waarin consumenten gevangen zitten. Amazon subsidieert zijn retail met winsten uit cloudcomputing, Google domineert online advertenties, en Apple creëert een gesloten universum van hard- en software. De vraag is niet of deze bedrijven innovatief zijn – dat zijn ze zeker – maar of hun dominantie de economie als geheel ten goede komt.

Marktmacht en de winstparadox

De observatie is paradoxaal maar waar: terwijl aandelenindexen records breken, stagneert de economische groei en blijven lonen achter. Jan Eeckhout's onderzoek naar markups – de verhouding tussen prijs en kostprijs – onthult een verontrustende trend. In de VS steeg de gemiddelde markup van 1,21 in 1980 naar 1,54 in 2019. Deze ontwikkeling is niet beperkt tot één sector of regio; het is een wereldwijd fenomeen.

Bedrijven met marktmacht kiezen bewust voor kleinere productie tegen hogere prijzen. Apple zou de iPhone voor € 400 kunnen verkopen, maar vraagt € 1200. Niet omdat de productiekosten dit rechtvaardigen, maar omdat het kan. Deze strategie maximaliseert de beurswaarde, maar vermindert de totale economische output en werkgelegenheid. Wat goed is voor aandeelhouders, is niet altijd goed voor de economie.

Fusies, overnames en joint ventures: waar samenwerking mededinging wordt

Bedrijven groeien op twee manieren: organisch of door acquisitie. Die tweede weg – via fusies en overnames – staat onder streng toezicht van mededingingsautoriteiten. En terecht, want concentratie kan leiden tot machtsposities die consumenten schaden en innovatie verstikken.

Toch is niet elke fusie problematisch. Soms creëert bundeling van krachten nieuwe mogelijkheden, efficiëntiewinst of innovatie die anders onhaalbaar zou zijn. Het onderscheid tussen pro-competitieve en anti-competitieve samenwerking is cruciaal, maar niet altijd glashelder. Dit geldt in het bijzonder voor joint ventures, waarbij concurrenten op specifieke terreinen samenwerken terwijl ze elders rivalen blijven.

De consument centraal: bescherming door concurrentie

Uiteindelijk draait concurrentierecht om één partij: de consument. Effectieve mededinging zorgt voor lagere prijzen, betere kwaliteit en meer keuze. Maar het consumentbelang is breder dan alleen de prijs op de kassabon.

Europese rechtspraak heeft geleidelijk het 'consumentwelzijn' als leidend principe omarmd. Dit betekent dat mededingingsautoriteiten niet alleen kijken naar directe prijseffecten, maar ook naar innovatie, productdiversiteit en langetermijneffecten op de markt. Een fusie die op korte termijn leidt tot lagere prijzen, kan op langere termijn innovatie fnuiken en dus consumenten schaden.

Publieke aanbestedingen en staatssteun: wanneer de overheid meespeelt

Concurrentierecht reguleert niet alleen private bedrijven, maar ook de overheid zelf. Publieke aanbestedingen moeten volgens strikte regels verlopen om eerlijke concurrentie te waarborgen. Staatssteun aan bedrijven – in welke vorm dan ook – kan de markt verstoren en staat onder Europees toezicht.

Deze spanning tussen publiek belang en marktwerking wordt steeds zichtbaarder. Denk aan de coronasteunmaatregelen, subsidies voor duurzame energie, of investeringen in strategische sectoren. Wanneer is overheidssteun legitiem en wanneer creëert zij ongelijke concurrentieverhoudingen?

Handhaving: van clementie tot schadevergoeding

Mededingingsrecht bestaat niet alleen op papier. De handhaving bepaalt of regels tanden hebben. Europa kent een duaal systeem: publieke handhaving door autoriteiten én private handhaving door benadeelde partijen.

Clementieprogramma's – waarbij kartelleden strafvermindering krijgen als ze meewerken – hebben zich bewezen als effectief instrument om kartels op te sporen. Maar deze programma's botsen met het toenemende belang van schadevergoedingszaken door benadeelde afnemers. Hoe bescherm je kartelmeldingen tegen gebruik in civiele procedures, zonder daarmee slachtoffers hun verhaalsmogelijkheden te ontnemen?

De toekomst: adaptief concurrentierecht in digitale tijden

Concurrentierecht bevindt zich op een kruispunt. De traditionele instrumenten – ontwikkeld voor industriële markten met fysieke producten – moeten worden aangepast aan een economie waarin data de nieuwe olie is, netwerkeffecten winnaar-neemt-alles-markten creëren, en nationale grenzen steeds minder betekenis hebben.

Europa probeert voorop te lopen met regelgeving als de Digital Markets Act, die platformgiganten rechtstreeks aanpakt. De vraag is of wetgeving snel genoeg kan evolueren om bij te blijven met technologische ontwikkelingen. Artificiële intelligentie, blockchaintechnologie en de metaverse creëren alweer nieuwe uitdagingen voordat de vorige zijn opgelost.

Toch blijft de kerngedachte onveranderd: concurrentierecht beschermt niet de concurrent, maar de concurrentie zelf. Het gaat om het waarborgen van een dynamische markt waarin innovatie floreert, consumenten keuzes hebben, en nieuwe toetreders een kans krijgen. In een wereld waarin economische macht steeds meer geconcentreerd raakt, is deze missie urgenter dan ooit.

De boeken en inzichten op deze pagina bieden kompassen voor wie zich in dit complexe landschap wil oriënteren – van juridisch practitioner tot beleidsmaker, van ondernemer tot geïnteresseerde burger. Want concurrentierecht raakt ons allemaal, elke dag, bij elke aankoop en elke digitale interactie. Het bepaalt mee welke economie we hebben, en welke economie we verdienen.